کدام یک از قراردادهای بانکی قابل ابطال می باشند؟ (چگونگی ابطال قرارداد)

ابطال قراردادهای بانکی یکی از موضوعات بحث‌برانگیز در مشاوره حقوقی در امور بانکی محسوب می‌شود. اینکه آیا قراردادهای بانکی قابل ابطال هستند، آیا مشتری می‌تواند به دلیل تخلف بانک قراردادی را باطل نماید و به‌طورکلی کدام نوع از قراردادهای بانکی ابطال پذیر هستند ازجمله سؤالاتی است که در این خصوص مطرح می‌شوند. در این مطلب تلاش کرده‌ایم تا ضمن معرفی انواع قراردادهای حقوقی بین بانک و مشتری، قراردادهای قابل ابطال را نیز توضیح داده و ببینیم تحت چه شرایطی می‌توانید برای ابطال قراردادهای بانکی خود اقدام نمایید.

معرفی انواع قراردادهای بانکی و نحوه ابطال آنها

بانک‌ها به‌عنوان یک نهاد اقتصادی نقش پررنگی در زندگی شهروندان ایفا می‌کنند به‌طوری‌که قراردادهای حقوقی فراوانی بین بانک و شهروندان عقد می‌گردد. انواع قراردادهای بانکی با توجه به کارکرد و چهارچوبی که دارند، در دسته‌بندی‌های گوناگون تقسیم‌بندی شده‌اند.

سه مورد از مهم‌ترین انواع قراردادهای بانکی که قابلیت ابطال را نیز دارند، شامل عقود مبادله‌ای، عقود مشارکتی و عقود تعهدی می‌شوند. قبل از آنکه به ابطال قراردادهای بانکی بپردازیم، ابتدا این سه نوع دسته‌بندی قراردادهای بانکی و زیرشاخه‌های آنها را معرفی می‌کنیم:

• عقود مبادله‌ای

عقود مبادله‌ای به قراردادهایی گفته می‌شود که در آن رابطه بانک با مشتری، رابطه بدهکار و بستانکار است. سود موردنظر در این قراردادها در همان زمان انعقاد قرارداد مشخص می‌شود و به‌طور قطعی ذکر می‌گردد. در عقود مبادله‌ای بانک نظارتی روی نحوه به‌کارگیری تسهیلات ندارد و تنها کافی است تا در زمان عقد قرارداد، از صحت مدارک لازم اطمینان پیدا کند؛ به‌عبارت‌دیگر، نیت واقعی مشتری از دریافت وام اهمیت چندانی ندارد و صرفاً فاکتور و یا صحت ظاهری اسناد برای بانک کافی است تا قرارداد موردنظر را امضا کند.

عقود مبادله‌ای خود دارای انواع مختلفی است که شامل این موارد می‌شوند:

1. خرید دین
2. جعاله
3. اجاره به‌شرط تملیک
4. فروش اقساطی
5. سلف
6. مرابحه
7. استصناع

• عقود مشارکتی

در عقود مشارکتی همان‌طور که از اسم آن پیدا است،‌ بانک و مشتری به‌عنوان شریک اقتصادی قراردادی را امضا می‌کنند که در آن بانک درازای اهدای تسهیلات، در سود فعالیت اقتصادی مشتری شریک می‌شود. عقود مشارکتی نیز دارای انواع متعددی هستند که به این شرح می‌باشند:

1. مشارکت مدنی
2. مشارکت حقوقی
3. مضاربه
4. من فاضلیه
5. مساقات

• عقود تعهدی

عقود تعهدی دسته‌ای دیگر از قراردادهای بانکی هستند که در آنها لزوماً پولی ردوبدل نمی‌شود. این قرارداد به این شکل بسته می‌شود که مشتری تعهد می‌کند تا کاری را در مدت‌زمان معینی انجام دهد؛ اما اگر در مدت‌زمان معین نتیجه مطلوب به دست نیامد، بانک خسارت احتمالی را پوشش داده و مبلغی را به‌عنوان خسارت پرداخت می‌کند.

در عقود تعهدی مشتری نیز به بانک تضمین می‌دهد تا درصورتی‌که بانک خسارت مذکور را پرداخت کرد، مشتری نیز این پول خسارت را به بانک برمی‌گرداند. حال اگر مشتری بتواند کار موردنظر را به‌موقع و به نحو مطلوب به انجام برساند، خبری از خسارت نخواهد بود و درنتیجه پولی ردوبدل نخواهد شد. عقود تعهدی نرخ سود ندارند و در عوض صرفاً صدور ضمانت‌نامه بین 2 تا 4 درصد کارمزد دارد که توسط مشتری پرداخت می‌شود.

حال که با سه دسته از رایج‌ترین انواع قراردادهای بانکی آشنا شدیم، وقت آن است تا با نحوه ابطال عقود بانکی آشنا شویم.

رایج‌ترین انواع قراردادهای بانکی

نحوه ابطال قراردادهای بانکی

همه قراردادهای بانکی که تا به اینجا از آنها نام بردیم، دارای آثار حقوقی مشخصی هستند و باهدف معینی بسته می‌شوند؛ اما گاهی پیش می‌آید که این قراردادها از هدف اصلی خود دور شده و یا دچار مشکلات حقوقی می‌شوند که صحت قرارداد را زیر سؤال می‌برد. در این شرایط است که می‌توان دعوای ابطال قراردادهای بانکی را مطرح کرد و قراردادی را که از چهارچوب خود خارج‌شده، باطل نمود.

حال این سؤال پیش می‌آید که نحوه ابطال عقود بانکی به چه شکل است و شرایط لازم برای طرح این دعوا چیست؟ همان‌طور که اشاره کردیم یک قرارداد بانکی در صورتی قابل ابطال خواهد بود که صحت قرارداد زیر سؤال برود. صحت قرارداد نیز تابع شرایطی است که به آنها شرایط اصلی صحت معامله می‌گویند. هرگاه که یکی از این شروط اصلی نقض شود،‌ صحت قرارداد به‌کلی از بین خواهد رفت و قرارداد قابل ابطال خواهد بود.

شرایط اصلی صحت معامله شامل موارد زیر می‌شوند:

1. قصد طرفین و رضای آنها
2. اهلیت طرفین
3. موضوع معین که مورد معامله باشد
4. مشروعیت جهت معامله

برای آنکه موضوع ابطال قرارداد مطرح شود، تنها کافی است تا یکی از این شروط چهارگانه نقض شوند. سپس صحت معامله زیر سؤال خواهد رفت و امکان اقامه دعوا باهدف ابطال یک قرارداد بانکی فراهم خواهد شد.

کدام قراردادهای بانکی قابل ابطال هستند؟ (بررسی علل عمومی و اختصاصی ابطال قراردادها)

حال که با انواع قراردادهای بانکی و نحوه ابطال عقود بانکی تا حدودی آشنا شدیم، وقت آن است تا ببینیم رایج‌ترین قراردادهای بانکی که قابلیت ابطال دارند کدامند.

جهات عمومی ابطال قراردادهای بانکی

دلایلی که می‌توانند باعث ابطال عقود بانکی شوند، در دودسته عمومی و اختصاصی تقسیم می‌شوند. دسته عمومی در قریب به‌اتفاق عقود بانکی مشترک است که شامل موارد زیر می‌شود:

• عدم اهلیت متعاقدین
• فقدان قصد انعقاد معامله و صوری بودن قرارداد
• ربوی بودن قرارداد
• عدم تعیین موضوع قرارداد
• عدم تعیین مدت قرارداد
• نامشروع بودن جهت قرارداد
• مغایرت با قوانین و مقررات آمره پولی و بانکی کشور
• درج شرط خلاف مقتضای ذات عقد
• عدم تحقق موضوع قرارداد
• تمدید و تجدید قرارداد برخلاف قوانین بانکی
• تسویه بدهی سابق

در صورت بروز هر یک از موارد بالا، می‌توانید ابطال قرارداد مربوطه را کلید بزنید. البته لازم به ذکر است که استفاده از خدمات مشاوره حقوقی در امور بانکی اکیداً توصیه می‌شود چراکه حتی تشخیص اینکه آیا قرارداد شما شامل موارد بالا می‌شود یا نه، نیاز به بررسی تخصصی قرارداد توسط وکلای بانکی دارد.

جهات اختصاصی ابطال قراردادهای بانکی

علاوه بر آن، وکیل بانکی درزمینهٔ پیگیری روند قضایی پرونده نیز تأثیر به سزایی دارد. حال که دلایل یا همان جهات عمومی ابطال قرارداد را بررسی کردیم، وقت آن است تا به جهات اختصاصی ابطال شش مورد از رایج‌ترین قراردادهای بانکی بپردازیم:

1. ابطال قرارداد فروش اقساطی

قرارداد فروش اقساطی شامل قراردادهایی می‌شود که در آن بانک تمام یا قسمتی از مبلغ خرید یک کالا را به مشتری اعطا می‌کند و سپس آن مبلغ را در اقساط مساوی یا غیرمساوی و در سررسیدهای معین پس می‌گیرد. قرارداد فروش اقساطی می‌تواند برای فروش اقساطی مسکن، فروش اقساطی مواد اولیه،‌ لوازم‌یدکی و ابزار کار و فروش اقساطی وسایل تولید، ماشین‌آلات و تأسیسات باشد. دعوای ابطال قرارداد فروش اقساطی بنا به دلایل مختلفی می‌تواند رخ بدهد که در اینجا به شکل خلاصه آن را مرور می‌کنیم:

• عدم تعیین دقیق موعد پرداخت اقساط
• عدم تعیین مبلغ دقیق اقساط
• عدم تعیین مدت بازگشت اصل مبلغ تسهیلات فروش اقساطی
• عدم تعیین سود حاصله از فروش اقساطی
• عدم درج سود خلاف و مغایر با مصوبات بانک مرکزی
• تعیین موضوع خلاف واقع در قرارداد فروش اقساطی
• عدم انجام فعالیت اقتصادی مرتبط با قرارداد فروش اقساطی
• عدم اعلام قیمت نقدی اموال به اعتبار گیرنده
• دریافت مبلغ پیش‌پرداخت در قرارداد فروش اقساطی برخلاف مصوبات شورای پول و اعتبار
• دعوای ابطال قرارداد فروش اقساطی سهم الشرکه بانک پس از پایان قرارداد مشارکت مدنی به جهت ابطال یا فسخ قرارداد مشارکت مدنی
• دعوای ابطال قرارداد فروش اقساطی به جهت اشتباه در تقسیط محاسبات قرارداد مشارکت مدنی

2. ابطال قرارداد مضاربه

دو نوع بسیار رایج از قراردادهای مشارکتی شامل قرارداد مضاربه و قرارداد مشارکت مدنی می‌شوند. در قرارداد مضاربه، بانک مبلغی را به مشتری می‌سپارد تا با آن تجارت کند و سپس در مهلتی حداکثر یک‌ساله، سود به‌دست‌آمده به شکل مشاع بین بانک و مشتری تقسیم می‌گردد. از دلایل اختصاصی ابطال قرارداد مضاربه می‌شود به این موارد اشاره کرد:

• تعیین نرخ سود معین
• تعیین حداقل یا حداکثر سهم سود بانک یا مضارب در قرارداد مضاربه
• فوت، جنون یا سفه مضارب
• شرط ضمان سرمایه
• ورشکستگی بانک
• تلف تمام سرمایه و سود آن
• عدم تعیین موضوع
•  تعیین موضوع برخلاف واقع
• عدم تأدیه سرمایه به عامل
• عدم تعیین مدت
• عدم تعیین زمان و شرایط بازپرداخت قرارداد
• ابهام در توزیع سهام
• معلوم نبودن میزان سرمایه

3. ابطال قرارداد مشارکت مدنی

قرارداد مشارکت مدنی باهدف انجام فعالیت اقتصادی و کسب سود به شکل شراکتی بین بانک و مشتری عقد می‌گردد. شرایط اختصاصی ابطال قرارداد مشارکت مدنی شامل این موارد است:

• عدم تأدیه سرمایه به شریک
• عدم تعیین موضوع مشارکت مدنی
• تعیین موضوع مشارکت مدنی برخلاف واقع
• عدم تعیین مدت قرارداد مشارکت مدنی
• عدم افتتاح حساب مخصوص توسط بانک
• عدم نظارت بانک بر موضوع قرارداد مشارکت مدنی
• عدم تعیین حداقل یا حداکثر سهم سود بانک یا شریک
• تعیین سود قطعی از پیش تعیین‌شده
• عدم تعیین نحوه تسویه قرارداد

4. ابطال شروط ضمن عقد

ابطال قراردادهای بانکی می‌تواند شامل ابطال شروط ضمن عقد نیز بشود. این شروط انواع مختلفی دارند و برای هر قرارداد شرایط خاصی تنظیم می‌گردد که هر دو طرف با امضای قرارداد،‌ تعهد می‌کنند تا علاوه بر مفاد اصلی از شروط ضمن عقد نیز پیروی کنند. ابطال شروط ضمن عقد لزوماً به معنای ابطال کل قرارداد نیست.

در اکثر موارد،‌ ابطال شروط ضمن عقد فقط مربوط به بخشی از شروط قرارداد می‌شود اما کلیت قرارداد پابرجا می‌ماند؛ اما چنانچه ابطال این شروط صحت کلاً معامله را زیر سؤال ببرد، آن‌وقت قرارداد به‌طورکلی باطل خواهد بود.

5. ابطال قراردادهای تسهیلاتی بانکی

انواع قراردادهای تسهیلاتی بانکی نیز قابلیت ابطال را دارند. به‌طورکلی سه عامل عمده برای ابطال قراردادهای تسهیلاتی بانکی وجود دارند که شامل این موارد می‌شوند:

• عدم وجود قصد و نیت و یا عقد صوری
• مغایرت با مصوبات شورای بانک مرکزی پول و اعتبار و همچنین قانون بانکی و پولی کشور
• مغایرت با شرع و قانون

6. ابطال قرارداد جعاله

طبق تعریف قانون مدنی ایران در ماده ۵۶۱: «جعاله، عبارت است از التزام شخصی به ادای اجرت معلوم در مقابل عملی اعم از اینکه طرف معین باشد یا غیر معین»؛ به‌عبارت‌دیگر در قرارداد جعاله طرفی متعهد می‌شود که درازای انجام خدماتی مشخص از طرف دیگر، به او اجرت معینی را پرداخت کند. شرایط ابطال قرارداد جعاله به این صورت است که اگر قرارداد مربوط به عملی نامشروع و یا غیر عقلایی شود، قرارداد باطل است. همچنین در صورت فوت و یا جنون هرکدام از طرفین قرارداد، امکان ابطال قرارداد جعاله فراهم می‌شود.

مسیر قانونی ابطال قراردادهای بانکی

تا به اینجا انواع قراردادهای بانکی رایج را شناختیم و همچنین با دلایل عمومی و اختصاصی ابطال آنها آشنا شدیم. حال وقت آن است که ببینیم مسیر قانونی ابطال قرارداد چگونه است. همان‌طور که گفته شد همه قراردادهای بانکی مثل قرارداد تسهیلات هم برای مشتری و هم بانک تعهداتی را ایجاد می‌نمایند. هرگاه که یکی از شرایط صحت قرارداد نقض شود و یا آنکه مشکلات قانونی و شرعی قرارداد احراز گردد، شما به‌عنوان مشتری بانک می‌توانید برای ابطال قرارداد اقدام کنید.

در این مرحله دادخواستی برای ابطال قرارداد علیه تنظیم می‌شود و در آن جهات یا همان دلیلی که برای ابطال در نظر گرفته‌شده است بیان می‌شود. بانک موظف است مدارک و اسناد مربوط به دادخواست را به مراجع قضایی برای بررسی دقیق موضوع ارائه کند و از این مرحله به بعد، پرونده مسیر قضایی خود را طی خواهد کرد.

لازم به ذکر است ازآنجاکه بانک‌ها از قدرت زیادی برخوردار هستند و همچنین قراردادهای بانکی دارای پیچیدگی‌های حقوقی فراوانی می‌باشند، استفاده از خدمات یک وکیل بانکی مجرب نقش کلیدی در به نتیجه رسیدن این‌گونه از دعاوی بانکی دارد. شما می‌توانید همین حالا با کارشناسان موسسه حقوقی و داوری دادیستا تماس گرفته و در خصوص پرونده خود مشورت کنید.

چراکه یکی از دپارتمان‌های تخصصی گروه دادیستا،‌ مربوط به دعاوی بانکی می‌شود که در آن وکلای بانکی متخصص و باتجربه آماده کمک به شما هستند. ابطال قراردادهای بانکی نیز ازجمله دعاوی بانکی است که وکلای بانکی دادیستا به آن رسیدگی می‌کنند و بهترین و سریع‌ترین راه برای به نتیجه رساندن پرونده به شما نشان می‌دهند.