دیوان عدالت اداری چیست؟

معرفی اجمالی دیوان عدالت اداری

با عنایت به جایگاه رفیع نظارت بر حسن اجرای قوانین در مراجع اداری و تضمین اصل حاکمیت قانون و همچنین تضمین حقوق شهروندان در برابر تصمیمات و اقدامات اداری با توجه به وظایف و تکالیف قوه قضائیه در اصل 156 قانون اساسی نهاد قضایی اختصاصی جهت رسیدگی به شکایات و تظلمات مردم پیش‌بینی‌شده است که در کارکرد سی‌وهشت‌ساله دیوان عدالت اداری بیانگر نقش مؤثر این نهاد در حمایت از حقوق شهروندان بوده است.

لذا طبق اصل‏ 173 قانون اساسي، به‌منظور رسيدگي‏ به‏ شكايات‏، تظلمات‏ و اعتراضات‏ مردم‏ نسبت‏ به‏ مأمورين‏ يا واحدها يا آیین‌نامه‌های‏ دولتي‏ و احقاق‏ حقوق‏ آن‌ها، ديواني‏ به‏ نام‏ “ديوان‏ عدالت‏ اداري‏” زير نظر رئيس‏ قوه‏ قضائيه‏ شکل‌گرفته است. طبق قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوب 1392 که در حال حاضر، قانون حاکم بر دیوان عدالت اداری است. دیوان به‌عنوان مرجعی قضایی که صرفاً در تهران مستقر است، متشکل از شعب بدوی، تجدیدنظر، هیئت عمومی و هیئت‌های تخصصی می‌­باشد.

البته به‌منظور تسهیل در دسترسی مردم به خدمات دیوان، دفاتر اداری دیوان در مراکز استان‌ها شکل‌گرفته که وظیفه ثبت درخواست‌ها و دادخواست‌های شاکیان و ارشاد و معاضدت قضایی آن‌ها را بر عهده‌دارند.

نحوه انتخاب رئیس دیوان عدالت اداری

رئيس ديوان با حكم رئيس قوه قضاييه منصوب مي­‌شود و به تعداد لازم می­تواند معاون و مشاور داشته باشد. همچنین می تواند برخی اختیارات خود را به معاونان خود تفویض کند. به‌موجب ماده 5 قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری، رئیس دیوان، رئیس شعبه اول تجدیدنظر دیوان نیز می‌باشد و به تعداد موردنیاز معاون و مشاور خواهد داشت. وی می‌تواند برخی از اختیارات خود را به معاونان تفویض کند. اختیارات و وظایفی که در قانون جاری برای رئیس دیوان پیش‌بینی‌شده وسیع و گسترده  است. برخی از مهم‌ترین این وظایف  به شرح زیر می‌باشد.

• ریاست شعبه اول تجدیدنظر.
• ریاست اداری بر دیوان عدالت اداری.
• تعیین عضو مستشار در موارد اختلاف و عدم حصول اکثریت در شعب تجدیدنظر.
• پیشنهاد قضات واجد شرایط جهت خدمت در دیوان عدالت اداری به رئیس قوه قضاییه.
• تشخیص ضرورت ارجاع موضوع به کارشناس یا مشاور و معرفی کارشناس یا مشاور به شعبه.
• دعوت از کارشناسان و مشاوران جهت حضور و اظهارنظر در جلسات هیئت عمومی بدون داشتن حق رأی.
• تشکیل واحد اجرای احکام  زیر نظر رئیس دیوان یا معاون وی.
• پیشنهاد هزینه دادرسی متناسب با نرخ تورم هر سه سال یک‌بار برای تأیید و تصویب به رئیس قوه قضائیه.
• ارجاع دادخواست‌های ثبت‌شده توسط رئیس دیوان یا معاونین وی.
• درخواست ارسال اسناد و مدارک موردنیاز از دستگاه‌های اجرایی.
• تشخیص ضرورت رسیدگی خارج از نوبت به پرونده‌های شعب بدوی و تجدیدنظر و تکلیف شعب به رسیدگی خارج از نوبت بر مبنای درخواست و تشخیص رئیس دیوان طبق ماده 47 قانون دیوان.
• ریاست بر جلسات هیئت عمومی دیوان عدالت اداری.

معاونت‌های دیوان عدالت اداری

معاونت‌های دیوان عدالت اداری عبارت‌اند از:

1. معاونت حقوقی، پیشگیری و پژوهش
2. معاونت توسعه و مدیریت منابع
3. معاونت هیئت عمومی و هیئت‌های تخصصی
4. معاونت نظارت و بازرسی
5. معاونت قضایی در امور اقتصادی، اراضی و شهرسازی
6. معاونت قضایی در امور کار و تأمین اجتماعی
7. معاونت قضایی در امور استخدامی و فرهنگی

معاونت حقوقی، پیشگیری و پژوهش علاوه بر وظایف مختلف مبادرت به انتشار آراء هیئت عمومی دیوان، انتشار کتب و نشریات تخصصی، تعامل و ارتباط با دانشگاه‌ها و حمایت از پایان‌نامه‌های تخصصی، برگزاری همایش‌ها در محافل علمی، برگزاری دادگاه‌های شبیه‌سازی‌شده دادرسی اداری (موت کورت)، استفاده از ظرفیت اساتید و دانشجویان در رشته‌های مرتبط و فراهم نمودن امکان حضور آن‌ها در شعب دیوان و هیئت عمومی و آموزش قضات و کارکنان دیوان، ایجاد تعامل با دستگاه‌های اجرایی جهت اصلاح روش‌ها، مقررات و ضوابط جهت اجرای دقیق قوانین و مقررات و جلوگیری از تراکم پرونده به دیوان و تعامل با قوه مقننه (کمیسیون‌های تخصصی مجلس شورای اسلامی) جهت ارائه نظرات پیشنهادی در خصوص اصلاح قوانین و مقررات که موجبات ورود پرونده‌ها به دیوان را فراهم نموده است.

نحوه انتصاب قضات دیوان عالی کشور

قضات ديوان با حكم رئيس قوه قضائيه منصوب مي‌شوند. قضات ديوان بايد داراي ده سال سابقه كار قضائي باشند. در مورد قضات داراي مدرك كارشناسي ارشد يا دكتري دریکی از گرایش‌های رشته حقوق يا مدارك حوزوي هم‌تراز، داشتن پنج سال سابقه كار قضائي كافي است. قضاتي كه حداقل پنج سال سابقه كار قضائي در ديوان دارند، از شمول اين حكم مستثنا هستند.

شیوه رسیدگی در شعب دیوان عدالت 

شکایات از تصمیمات و اقدامات واحدها و مأموران دولتی و همچنین شکایات از تصمیمات و آراء قطعی هیئت‌ها و کمیسیون‌های اداری و شکایات استخدامی کارکنان دولت و برخی نهادها و دستگاه‌های عمومی و اجرایی کشور توسط شعب دیوان مورد رسیدگی قرار می­گیرند. رسيدگي در شعب ديوان، مستلزم تقديم دادخواست است. شکات می­توانند دادخواست خود را به‌وسیله پست سفارشی یا پست الکترونیکی دیوان یا ثبت در پایگاه الکترونیکی، به دبیرخانه دیوان ارسال و یا به دبیرخانه دیوان یا دفاتر اداری آن مستقر در مراکز استان‌ها تسلیم نمایند.

شعب دیوان به شکایتی رسیدگی می‌کنند که شخص ذی‌نفع یا وکیل یا قائم‌مقام یا نماینده قانونی وی، رسیدگی به شکایت را برابر قانون، درخواست کرده باشد. شعب دیوان می­توانند درصورتی‌که تصميمات و اقدامات موضوع شكايت، موجب تضييع حقوق اشخاص شده باشد، حكم مقتضي مبني بر نقض رأي يا لغو اثر از تصميم و اقدام مورد شكايت يا الزام طرف شكايت به اعاده حقوق تضییع‌شده صادر نمايند. لازم به ذکر است که رسیدگی به پرونده در موارد صدور دستور موقت خارج از نوبت خواهد بود.

دستور موقت در دیوان عدالت اداری کشور

طبق مواد 40- 34 قانون دیوان، شعب دیوان عدالت تئمی­توانند حسب تقاضای شاکی، درصورتی‌که شاكي مدعي شده باشد كه اجرای اقدامات يا تصميمات يا آراء قطعي يا خودداري از انجام‌وظیفه توسط دستگاه طرف شکایت و یا اجرای مقرره مورد اعتراض، سبب ورود خسارتي مي‌گردد كه جبران آن غيرممكن يا متعسر است، مبادرت به صدور دستور موقت نمایند.

تعداد شعب

در حال حاضر 68 شعبه بدوی و 32 شعبه تجدیدنظر  و 9 شعبه اجرای احکام در ديوان به فعاليت مشغول‌اند. هر شعبه بدوی ديوان از يك رئيس یا دادرس علی‌البدل تشکیل می­شود. هریک از شعب بدوی دیوان با توجه به انواع دعاوی اداری قابل‌طرح نزد آن‌ها، تخصصی‌شده‌اند. قضات این شعب بر مبنای تخصص خود مبادرت به رسیدگی و صدور رأی می‌نمایند. آراء صادره توسط شعب بدوی قابل تجدیدنظرخواهی است.

یکی از طرفین یا وکیل یا قائم‌مقام قانونی آن‌ها می‌تواند نسبت به کلیه آرای شعب دیوان دادخواست تجدیدنظر را ظرف مدت 20 روز از ابلاغ تقديم نمايد. اين مهلت برای اشخاص مقیم خارج از ايران دو ماه از تاریخ ابلاغ می‌باشد. شعب تجدیدنظر ديوان از یک رئیس و دو مستشار تشكيل می­شود و ملاك در صدور رأي، نظر اکثریت است.

رسیدگی به آراء خلاف بین شرع یا قانون

طبق ماده 79 قانون تشکیلات و آیین دادرسی برای شکایت به دیوان عدالت اداری، درصورتی‌که رئیس قوه قضائیه یا رئیس دیوان، رأی قطعی شعب دیوان را خلاف بیّن شرع یا قانون تشخیص دهند، رئیس دیوان می­‌تواند پرونده را مجدداً در معرض رسیدگی ماهوی و صدور رأی توسط یکی از شعب دیوان قرار دهد. این امر به‌عنوان یکی از شیوه‌های استثنایی تجديدنظر در آراء صادره توسط شعب دیوان به شمار می­آید. همچنین در قانون دیوان، امکان اعاده دادرسی مورد شناسایی قرارگرفته است. در موارد ادعای خلاف شرع بودن مصوبه، دستورالعمل، آیین‌نامه یا بخشنامه‌های دستگاه‌های اجرایی از سوی شاکی موضوع به شورای محترم نگهبان ارجاع و نظر این شورا ملاک عمل خواهد بود.

نحوه اجرای احکام در دیوان عالی کشور چگونه است؟

با توجه به‌ضرورت احقاق حقوق و اعاده حقوق تضییع‌شده شهروندان در پرتو آراء قطعی دیوان عدالت اداری و اصل لزوم تبعیت آراء قضایی، نهادها و دستگاه‌های اجرایی موضوع صلاحیت دیوان عدالت اداری مکلف‌اند آراء دیوان را پس از ابلاغ به‌فوریت اجرا نمایند. لکن به‌منظور اجرا احكام صادره از شعب ديوان، شعبی از اجرا احكام در هر معاونت تشکیل‌شده است که زیر نظر يكي از معاونان مربوط انجام‌وظیفه می­نماید و از تعداد کافی دادرس اجرای احکام، مدیر دفتر و کارمند برخوردار است.

شعب دیوان پس از ابلاغ رأی به محکوم‌علیه یک نسخه از آن را به انضمام پرونده به شعبه اجرای احکام مربوط ارسال می‌نمایند. محکوم‌علیه مکلف است ظرف مدت یک ماه نسبت به اجرای کامل آن یا جلب رضایت محکوم‌له اقدام و نتیجه را به‌طور کتبی به واحد اجرای احکام دیوان گزارش نماید. در غیر این صورت، مستنکف با رأي شعبه صادركننده حكم، به انفصال موقت از خدمات دولتي تا پنج سال و جبران خسارت وارده محكوم مي‌شود. البته برای شکایت از مالیات، تعزیرات، شهرداری و … نیز حکم از طرف دیوان عدالت اداری صادر می‌شود.

هیئت‌های تخصصی دیوان عدالت اداری

اموری که مطابق قانون در صلاحیت هیئت عمومی دیوان است، ابتدا به هیئت‌های تخصصی مرکب از حداقل پانزده نفر از قضات دیوان که در دسته­ای از دعاوی قابل‌طرح در دیوان از تخصص برخوردارند، ارجاع می‌شود. درصورتی‌که نظر اکثریت مطلق هیئت تخصصی بر قبول شکایت و ابطال مصوبه باشد، پرونده به همراه نظریه هیئت جهت اتخاذ تصمیم به هیئت عمومی ارسال می‌شود؛ اما درصورتی‌که نظر سه‌چهارم اعضاء هیئت تخصصی بر رد شکایت باشد، رأی به رد شکایت در دیوان عدالت اداری صادر می‌کند.

این رأی ظرف بیست روز از تاریخ صدور، از سوی رئیس دیوان یا ده نفر از قضات ديوان قابل‌اعتراض است. در صورت اعتراض و یا درصورتی‌که نظر اکثریت کمتر از سه‌چهارم اعضاء بر رد شکایت باشد، پرونده به همراه نظریه هیئت تخصصی در هیئت عمومی مطرح و اتخاذ تصمیم می‌شود.

هیئت عمومی

به‌موجب بند (1) ماده 12 قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری، اعتراض نسبت به مقررات و آیین‌نامه‌های دولتی، درصورتی‌که خلاف قوانین یا شرع یا خارج از حدود اختیارات مرجع تصویب‌کننده آن تصویب‌شده باشند، توسط هیئت عمومی دیوان مورد رسیدگی قرار می­گیرند. در درخواست ابطال مصوبات، ذی­نفع بودن درخواست‌کننده و پرداخت هزینه دادرسی شرط نمی­‌باشد و هرکس می­تواند ابطال مصوبات خلاف قوانین یا شرع یا خارج از حدود اختیارات مرجع تصویب‌کننده را درخواست نماید.

هیئت عمومی دیوان عدالت ادری می­تواند درصورتی‌که اعتراض را وارد بداند، تمام يا قسمتي از مصوبه مورد شکایت را ابطال نمايد. طبق ماده 8 قانون تشکیلات و آیین دادرسی ديوان، هیئت عمومي ديوان، با شركت حداقل دوسوم قضات ديوان به رياست رئيس ديوان و يا معاون قضائي وي تشكيل مي‌شود. ملاك در صدور رأي، نظر اكثريت اعضاي حاضر است. رأی هیئت عمومی برای شعب دیوان و مراجع اداری مربوط در موارد مشابه لازم الاتباع است و استنکاف از اجرای آرای هیئت عمومی مستوجب مجازات است.

موسسه حقوقی دادیستا ازجمله مؤسسات حقوقی است که به مسائل حقوقی حوزه دیوان عدالت اداری می‌پردازد. برای بررسی مشکلات حقوقی و کیفری خود می‌توانید از وکلای خبره در این موسسه کمک بگیرید.