کاربرد هوش مصنوعی در موسسات حقوقی ایران

بحث در رابطه با موضوع بالا را با یک پرسش آغاز می‏کنیم. آیا پیشرفت در علم به‌جایی رسید تا انسان را قادر سازد چیزی تولید کند که برخی توانایی‌های مشابه انسان را از خود نشان دهد؟ به نظر می‏رسد که با تولید فناوری هوش مصنوعی، پاسخ این سؤال مثبت باشد. پرسش بعدی این است که هوش مصنوعی چیست؟ آیا هوش مصنوعی در مؤسسات حقوقی نیز کاربردی دارد؟

هوش مصنوعی چیست؟

هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) که جرقه‏ ابتدایی آن در نخستین سال‌های پس از اتمام جنگ جهانی دوم (1950 میلادی) در ذهن آلن تورینگ (Alan Turing) دانشمند رایانه و ریاضی‏دان انگلیسی ایجاد شد، شاخه‌‏ای از علم کامپیوتر است و بر سامانه‌ها و برنامه‌های هوشمندی اطلاق می‏شود که قادر به درک حجم زیادی از داده‌ها هستند و می‏توانند واکنش‌ها و رفتارهایی انسانی همچون یادگیری، استدلال و حل مسائل پیچیده، تفکر، تصمیم‌گیری بر اساس داده‌های قبلی و… انجام دهند.

تفاوت هوش مصنوعی با عقل انسان

تفاوت‏ هوش مصنوعی باعقل انسانی آن است که هوش مصنوعی بر پایه قوانین و الگوریتم‌هایی که از قبل بر روی آن تعبیه‌شده ‏است، تصمیم می‏گیرد و واکنش نشان می‏دهد؛ درحالی‌که عقل و هوش انسان توانایی مشاهده و درک مسائل را در لحظه دارد و می‏تواند بر اساس مشاهدات و ادراکات خود قضاوت نماید و تصمیم مناسب را اتخاذ کند.

هدف متخصصان هوش مصنوعی آن است که تا جای ممکن رفتارها و واکنش‌های سامانه مجهز به هوش مصنوعی را به رفتارها و واکنش‌هایی که معمولاً از انسان‌های عادی (بسته به شرایط) انتظار می‏رود، نزدیک نمایند. نکته قابل‌توجه در ارتباط با این تکنولوژی این است که می‏تواند هرگونه وظیفه‌ای که بر آن محول شده ‏است، در مقیاس بسیار وسیع انجام دهد و همچون انسان دائماً در حال یادگیری باشد؛ درنتیجه توانایی‌های این سامانه‌ها و ماشین‌های هوشمند تقریباً بی‌پایان به نظر می‏رسد.

اساساً هر کاری که بدنه اصلی آن ارزیابی، مطابقت دادن و تشخیص باشد به‌راحتی با استفاده از هوش مصنوعی قابلیت شبیه‌سازی می‌‏یابد. نمونه‌هایی از کاربرد هوش مصنوعی در مؤسسات حقوقی را می‏توان درروند اداره کشورهایی همچون استونی دید. برای مثال دولت استونی یک دانشجوی 28 ساله را استخدام نمود تا هوش مصنوعی را در وزارتخانه‌های این کشور پیاده‌سازی کند و موجب تسهیل ارائه خدماتی همچون خدمات دادگستری، مالیاتی، پلیسی و… شود. در کشور ایران نیز تلاش‌هایی در جهت تجهیز اداره مالیات با این نوع از سیستم‌ها شده‏ است تا به مأموران این سازمان در جهت تشخیص پدیده‌هایی همچون تقلب، فرار مالیاتی و… کمک نماید. 

کاربرد هوش مصنوعی در موسسات حقوقی ایران

در خصوص کاربرد هوش مصنوعی در مؤسسات حقوقی می‏توان اشاره نمود این حوزه تا حد زیادی وابسته به سنت و سیستم‌های سنتی است و کمتر از سایر شاخه‌ها  از هوش مصنوعی بهره برده ‏است. بااین‌حال این حوزه نیز مراحل اولیه دیجیتالی شدن را آغاز نموده‌ ‏است. ذکر این نکته ضروری است که سیستمِ یادگیری ماشین و نیز حقوق بر اساس اصول مشترکی عمل می‏نمایند؛ بدین نحو که هر دو برای تصمیم‏ گیری در مورد مسائل پیشِ رو، می‏بایست به نمونه‌های تاریخی توجه نمایند و قوانین و الگوریتم‌های مربوط به موقعیت جدید را از دل آنها استنباط نمایند. همین روش مشترک استفاده از هوش مصنوعی را در مؤسسات حقوقی تسهیل می‌نماید.

در عالم حقوق، چند حوزه به صورت ویژه مستعد استفاده از هوش مصنوعی هستند. در سال‏‌های اخیر شاهد پیشرفت‌های مهمی در هر یک از آن حوزه‌ها بوده‌ایم. یکی از این حوزه‌ها دادگاه‌ها و محاکم قضایی است. در سال 2016 پژوهشی با عنوان «پیش‏بینی تصمیمات قضاوتی پرونده‏‌های دادگاه حقوق بشر اروپا: یک رویکرد پردازش زبان طبیعی» در مجله علوم کامپیوتر Peer  منتشر شد که در آن از داده‌های 600 پرونده قضایی مطرح شده در دادگاه حقوق بشر اروپا (ECHR) استفاده شد و با استفاده از یادگیری ماشین و پردازش زبان طبیعی، سیستم هوشمندی طراحی شد که با دقت 79 درصدی تصمیم نهایی مربوط به پرونده‌ها را پیش‏بینی می‌نماید.

یکی از بهترین کاربردهای این سیستم، تعین اولویت رسیدگی به پرونده‏‌های ارجاع شده به دادگاه است. با توجه به دقت قابل قبول پیش‏بینی نتایج، این سامانه می‏تواند پرونده‌های حساس‌تر را زودتر در مسیر بررسی قضات انسانی قرار دهد و از آسیب‌های ناشی از طولانی شدن روند رسیدگیِ برخی پرونده‌ها جلوگیری نماید.

پردازش زبان‌های طبیعی (NLP) که در بالا نام برده شد، یکی از زیر شاخه‌های مهم حوزه هوش مصنوعی است که بر ارتباط میان انسان و رایانه متمرکز می‏شود. به عبارت بهتر در این شاخه، از رایانه برای پردازش زبان گفتاری و نوشتاری استفاده می‏شود؛ به نحوی که رایانه قادر بشود تا گفتار یا نوشتار تولید شده در ساختار یک زبان طبیعی و انسانی را تحلیل و درک نماید و یا حتی آن را تولید نماید. به وسیله چنین پردازنده‏‌ای می‏توان به ترجمه زبان‌ها پرداخت یا از گنجینه بانک‌های اطلاعاتی نوشتاری، برای پاسخ دهی به پرسش‌های مخاطبان استفاده کرد و یا حتی با یک دستگاه مثلاً برای مشورت گرفتن گفت و گو نمود. علاوه بر محاکم قضایی، در حال حاضر کاربرد هوش مصنوعی در مؤسسات حقوقی و شرکت‌ها نیز یافت می‌شود.

کاربرد هوش مصنوعی در موسسات حقوقی در موارد ذیل قابل طبقه‏ بندی است:

• مرور و اصلاح قراردادها

قراردادها مهم‏ترین بخش معاملات تجاری و نظام اقتصادی هستند اما پروسه مذاکرات طرفین و انعقاد قرارداد بسیار طولانی و فرسایشی است. در بسیاری از مواقع طولانی شدن روند مذاکرات، موجب تأخیر در امضای قرارداد می‏‌شود و شرکت‌ها را در دستیابی به اهداف حقوقی-تجاری خود ناکام می‏گرداند. همچنین در فرایند رفت و برگشت قراردادهای بعضاً هزاران صفحه‏‌ای مابین وکلای طرفین، خطاهای انسانی زیادی رخ می‏دهد و جزئیات بسیاری مغفول می‏ماند. در حالی که در یک قرارداد حرفه‏‌ای و اصولی همه جزئیات مورد توجه قرار می‏گیرند. در این رابطه استارتاپ‌‏های بسیاری همچون clearLaw، klarity و…  روی این بخش از خدمات مؤسسات حقوقی کار می‏کنند؛ این مؤسسات فرایند نگارش قرارداد را مکانیزه می‏کنند به نحوی که در سیستم‌های طراحی شده توسط آنها، sample و قراردادهای نمونه وارد نرم افزار می‌‏شوند و ذخیره می‌گردند و پس از آن خود نرم‌افزار با تحلیل قراردادهای جدیدی که به آن داده می‏شود، تعیین می‏کند که کدام بخش از قرارداد قابل قبول است و در کدام بخش آن ایراد و اشکال وجود دارد.

هدف از طراحی چنین سامانه‌هایی ابداً حذف نمودن وکلا و مشاوران حقوقی نیست بلکه این نرم‌‏افزار برای کمک به آنها طراحی می‏‌شود تا از نتایج و تحلیل‌های هوش مصنوعی در مؤسسات حقوقی استفاده نمایند و قرارداد نهایی را با کمترین میزان خطا، تنظیم نمایند.

• تحلیل قراردادها

انعقاد قرارداد در واقع نقطه شروع همکاری میان طرفین است. پایبندی به قرارداد و رعایت دائمی شرایط و تعهدات توافق شده امری ضروری است؛ اما این مسئله برای شرکت‌ها و از جمله مؤسسات حقوقی بزرگی که دارای تعداد زیادی قرارداد معوق با هزاران طرف قرارداد (در بخش‌های مختلف داخلی و خارجی) هستند، امری بسیار دشوار است. هوش مصنوعی در مؤسسات حقوقی این فرصت را فراهم نموده است که شرکت‌های گوناگون، اطلاعات اصلی و ضروری کل قراردادهای خود را به صورت شفاف و طبقه‏ بندی شده در اختیار داشته باشند.

مؤسسات بسیاری همچون Kira system و Lexion و… به طراحی چنین نرم ‏افزارها و پلتفرم‌هایی می‏پردازند. چنین شفافیتی از استفاده هوش مصنوعی در مؤسسات حقوقی فواید بسیاری به دنبال دارد. از جمله آن که موجب می‏شود تمام اجزای شرکت تصمیمات آگاهانه بگیرند، زمان تمدید قراردادها به راحتی قابل استعلام و پیگیری ‏شود، تیم‌های تدارکاتی شرکت‏‌ها در جریان جزئیات قراردادها قرار ‏گیرند و این امکان را پیدا ‏کنند که به موقع معاملات و مذاکرات را انجام دهند و اموری از این قبیل.

• پیش‏بینی دعوی قضایی

برخی استارتاپ‏‌ها به دنبال طراحی سیستمی هستند که می‏تواند نتیجه پرونده‌های معلق را پیش‏بینی نماید. استفاده از چنین سیستم هوش مصنوعی در مؤسسات حقوقی  و شرکت‌ها، یاری می‏دهد تا از طرح دادخواهی‌های قضایی بی‌فایده پیشگیری نمایند، تسویه‌حساب سریع انجام دهند و نیز تعداد پرونده‌هایی را که باید به دادگاه بروند، به حداقل برسانند. یکی دیگر از موارد استفاده از هوش مصنوعی مربوط به امر تأمین مالی دادخواهی است. روشی که در آن شخص ثالث هزینه دادرسی یک شاکی را پرداخت می‏کند و در صورت موفقیت شاکی در پرونده مطروحه، سهمی از وجه مثبت آن دریافت می‏کند. در سیستم‌های مربوط به این امر، ابزارهایی برای تحلیل و ارزیابی دقیق پرونده‌ها و شناسایی هر چه بهتر پرونده‌های ارزنده، طراحی می‏شود. شرکت Legalist یک استارتاپ فعال در این زمینه است.

• پژوهش‌‏های حقوقی

تحقیق‌های حقوقی حوزه دیگری است که هوش ماشینی در حال هموار کردن مسیر آن است. پژوهش‌های حقوقی سنتی، بر پایه منابع کتابخانه‌ای یا مجموعه آراء صادرشده توسط محاکم، نگارش می‏شوند. در سال‏های اخیر و با پیشرفت‌هایی در عرصه رایانه، پژوهش‌های حقوقی تا حدودی به فضای دیجیتالی مجهز شدند. بااین‌حال این دیجیتالی شدن برای پژوهشگر تنها امکان جست‌وجوی بسیار ساده در پژوهش‌های گذشته را از طریق کلیدواژه‌ها فراهم می‏سازد. شرکت‌هایی همچون Casetext و Ross intelligence در حال ساخت ابزارهایی تحقیقاتی هستند که درک پیچیده‌تری از معنای حقیقی نظرات حقوقی دارند و محدود به کلیدواژه‌ها نیستند. مدل‏ها و برنامه‌هایی همچون Semantic Models به پژوهشگران این قابلیت را می‏دهد که در پرونده‌های حقوقی به‌ظاهر متفاوت، شباهت‌های جالبی پیدا کنند. امروزه بیش از 4500 شرکت حقوقی در ایالات‌متحده آمریکا از نرم‌افزار تهیه‌شده توسط casetext استفاده می‏کنند.

تحقیق‌های حقوقی حوزه دیگری است که هوش ماشینی در حال هموار کردن مسیر آن است. پژوهش‌های حقوقی سنتی، بر پایه منابع کتابخانه‌ای یا مجموعه آراء صادرشده توسط محاکم، نگارش می‏شوند. در سال‏های اخیر و با پیشرفت‌هایی در عرصه رایانه، پژوهش‌های حقوقی تا حدودی به فضای دیجیتالی مجهز شدند. بااین‌حال این دیجیتالی شدن برای پژوهشگر تنها امکان جست‌وجوی بسیار ساده در پژوهش‌های گذشته را از طریق کلیدواژه‌ها فراهم می‏سازد. شرکت‌هایی همچون Casetext و Ross intelligence در حال ساخت ابزارهایی تحقیقاتی هستند که درک پیچیده‌تری از معنای حقیقی نظرات حقوقی دارند و محدود به کلیدواژه‌ها نیستند. مدل‌ها و برنامه‌هایی همچون Semantic Models به پژوهشگران این قابلیت را می‏دهد که در پرونده‌های حقوقی به‌ظاهر متفاوت، شباهت‌های جالبی پیدا کنند. امروزه بیش از 4500 شرکت حقوقی در ایالات‌متحده آمریکا از نرم‏‌افزار تهیه‌شده توسط casetext استفاده می‏کنند.

تمامی مواردی که از کاربرد هوش مصنوعی در مؤسسات حقوقی ذکرشده، در کشورهای خارجی به‌ویژه آمریکا جریان دارد. درحالی‌که اساساً در ایران این کاربری اصلاً وجود ندارد و یا آن‌که در مراحل مقدماتی باقی‌مانده است.

همان‌طور که میدانید تقریباً در بسیاری از حوزه‌ها همچون بازاریابی، فروش، منابع انسانی و… نرم‌‏افزارهای تجاری و با سرمایه‌های کلان وارد بازار شده‌اند تا فعالیت‌ها و گردش کار را در محیط‌های تجاری بهبود ببخشند. تنها استثنای موجود، حوزه حقوق است. بخش حقوقی کمتر موردتوجه طراحان و کارآفرینان حوزه هوش مصنوعی قرارگرفته‏ است، حال آن‌که اگر گردش‌های مالی عظیمی که در عرصه حقوق جریان دارد در نظر بگیریم، به این نتیجه می‌رسیم که چه فرصت بزرگی جهت تولید ثروت در حوزه خدمات حقوقی نهفته است.

همچنین تفاوت‌های بنیادینی که میان نظام‌های حقوقی متفاوت وجود دارد مانع از آن می‏شود که نرم‌افزارها و سامانه‌های خارجی عیناً و بدون بومی‌سازی و تغییر و تحول، به کار گرفته شوند. هر کشوری باید از برنامه‌های طراحی‌شده داخلی خود استفاده نماید. شکی نیست که فرصت‌های بسیار زیادی برای انقلاب در عرصه خدمات حقوقی ازجمله خدمات حقوقی قابل‌ارائه توسط مؤسسات حقوقی نظیر موسسه حقوقی دادیستا وجود دارد که می‏توان با استفاده از فناوری هوش مصنوعی آن‏ها را در مسیر درست و بهینه هدایت نمود. چنین قابلیت و توانمندی در عرصه تکنولوژی کشور وجود دارد و دور از انتظار نیست. می‏توان با الگوبرداری از نرم‌افزارهای طراحی‌شده خارجی و با در نظر گرفتن نظام حقوقی ایران، گامی مؤثر در جهت کاربرد هوش مصنوعی در عرصه حقوق و به‌ویژه خدمات قابل‌ارائه توسط مؤسسات حقوقی برداشت و از فواید حاصل از آن استفاده نمود.